عوامل ارگونومیک محیط کار و سیستم جامع مدیریت کیفیت Ergonomy & TQM در صنعت هواپیمایی

ماشین، محیط، نرم افزار و سخت افزار(SHELL MODEL) کارآیی و اثربخشی سیستم‌ها را بهبود بخشیده‌اند. می‌توان گفت ارگونومی از حد یک ابزار فراتر رفته و به یک استراتژی جهت بهبود بهره‌وری سیستم، ایجاد کار مناسب، پیشگیری از حوادث و بیماری‌های ناشی از کار و بهبود راندمان و عملکرد انسان تبدیل شده است و دیگر نسل جدید ارگونومی مستقل از ملاحظات سازمانی و سیستم مدیریتی نمی‌تواند وجود داشته باشد. 

بررسی جنبه‌های مختلف تاثیر گذاری ارگونومی شامل «فیزیولوژی کار، بیومکانیک شغلی، روان شناسی صنعتی و مهندسی، آنتروپومتری» بر نظام کیفیت و بهره‌وری در جوامع پیشرو انجام یافته و سپس مدیریت کیفیت جامع (TQM) مبتنی بر استاندارد سری ISO 9000 را خاستگاه سازمان‌های پیشرو معرفی می‌شود. 

در همین راستا با شناخته شدن جنبه‌های گوناگون ارگونومی، به تاثیرگذاری آن بر اجرای سیستم مدیریت کیفیت جامع مبتنی بر استاندارد ایزو 2008 :9001 پرداخته شده و رعایت این اصول را در اجرای سیستم مدیریت کیفیت جامع مبتنی بر استاندارد ایزو 2008 :9001 لازم می‌دانند.  

این در حالیست که متاسفانه هنوز برای ارتقای کیفیت و بهره‌وری سیستمی، جدیتی به کار بسته نشده چرا که ضرورت آن همچنان حس نشده و توسط متولیان، ذینفعان و صاحب نظران کشور مغفول مانده است.

مقدمه

ظهور سازمان‌های اجـتماعی و گسترش روز افزون آن‌ها از ویژگی‌های بارز تمدن بشری است؛ به طوری که همه روزه انواع سازمان‌های اجتماعی، ظهور و گسترش می‌یابد و بر تعدادشان افزوده می‌شود. اما واقعیت این است که بسیاری از سازمان‌ها در سالیان اخیر، حرکت خود در جهت کیفیت را معطوف به استقرار نظام مدیریت کیفیت بر اساس سری ISO 9000 و مدل‌های مشابه کرده‌اند. انتظار اولیه این سازمان‌ها جلب اعتماد مشتریان است، اما در عمل مشاهده می‌شود نه تنها در کشور ما بلکه در سایر نقاط جهان، سازمان‌ها در دستیابی به انتظارات ثانویه خود به تجربیاتی در یک دامنه وسیع دست یافته‌اند و آن این است که یک ملت به واسطه شهروندانش و یک سازمان به وسیله کارکنانش شناخته می‌شود و پیشرفت و پویایی یک سازمـان به وسیله سلامتی و تندرستی کارکنان مشخص می‌شود.

نادیده گرفتن ایمنی و بهداشت کار موجب زیان اقتصادی قابل توجهی می‌شود که تاثیرات جدی بر بهره‌وری دارد. میزان بروز حوادث شغلی منجر به مرگ در کشورهای در حال توسعه 3 تا 4 برابر کشورهای توسعه‌یافته است و این حوادث معمولا به صورت غیر عمدی هستند. در کشـور ما سالیانه حدود 14 هزار حادثه شغلی رخ می‌دهد.

در طول جنگ جهانی دوم تاکید اصلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمون‌هایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهکارهای تربیتی بهتر بود. کانون توجه، انطباق دادن شخـص با کار بود. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ در سال 1949 زاده شد. انجمن پژوهشی ارگونومی ‌که اکنون «انجمن ارگونومی» ‌نامیده می‌شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتاب در باب عوامل انسانی، به نام روان‌شناسی تجربی کار و بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی در سال 1959 انتشار یافت. موسسه بین‌المللی ارگونومی ‌با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی و ارگونومی، ‌در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد. دوران 20 ساله بین 1960 تا 1980 شاهد رشد و بسط سریع عوامل انسانی بود.

از این رو علم ارگونومی ‌از رابطه بین انسان، محیط و ابزار سخن می‌گوید و سعی دارد تا با شناخت تعامل بین این سه عامل، بیشترین بهره‌وری را برای اهداف تکاملی مقوله کار در سیستم پیچیده تکنولوژی امروزی آشکار سازد. وظیفه مهم این علم تعیین کردن این است که کدام قسمت از فشارهای کاری انسان که در وضعیت جدید ناشی از تغییر شرایط تکنیکی شده است، حذف یا تابع آن وضعیت شود و چگونه می‌توان از توانایی‌های خاص انسان در این زمینه به بهترین نحو استفاده کرد. در مـقابل سازمان‌هایی که استقرار استانداردهای سـری ISO 9000 و اخذ گواهی مربوطه را گامی ‌موثر بر پیشبرد اهداف نظام مدیریت کیفیت جامع دیده‌اند، بسیاری از سازمان‌ها پویایی لازم را در این حرکت خود احساس ننموده‌اند.

ارگونومی

تعریف رسمی ‌ارگونومی ‌که به وسیله انجمن ملی ارگونومی ‌«IEA» تایید شده است به شرح زیر می‌باشد: ارگونومی یا «فاکتورهای انسانی» اصول علمی ‌مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم است و همچنین حرفه‌ای است که شامل تئوری‌ها، اصول و داده‌ها و روش‌ها برای طراحی مطابق با بهینه‌سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می‌باشد. واژه ارگونومی ‌آمیزه‌ای از دو واژه یونانی ارگو «به معنی کار» و نوموس «به معنی قانون» است. در آمریکا، مهندسی عوامل انسانی یا عوامل انسان مترادف واژه ارگونومی‌ دانسته شده است. ارگونومی ‌در اروپا، ریشه در فیزیولوژی کار، بیومکانیک و طراحی ایستگاه کار دارد. در حالی که عوامل انسانی آمریکاییان، از فیزیولوژی تجربی سرچشمه گرفته، بر عملکرد انسانی و طراحی سامانه‌ها متمرکز است. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ جهانی دوم زاده شد.  

متاسفانه پیشرفت تکنولوژی و اتوماتیک شدن ابزار و وسایل با پیشرفت در زمینه ارگونومـی ‌همراه نبوده است. بیماری‌های مهمی ‌که در زمینه ارگونومی‌ مطرح است، ناتوانایی‌های جراحتی شدید است که شامل صدمات اسکلتی ـ ماهیچه‌ای و سیستم عصبی می‌باشند و از در معرض قرار گرفتن ضرباتی مثل حرکات مربوط به مچ و کمر، به صورت تکراری به وجود می‌آیند. این صدمات یا کارهایی که با دست انجام می‌شوند و در دفاتری که کارها به صورت اتوماتیک انجام می‌شود رایج هستند که بیشتر به دلایل زیر می‌باشد: 

حالت‌های بد بدنی 

حالت‌های بدنی ثابت 

نیاز به نیروی زیاد از حد برای انجام کار 

حرکات تکراری با تعداد زیاد 

مدت زمان ناکافی برای استراحت بین حرکات تکراری ارتعاشات 

دمای سرد 

برخی مشکلات معمول در صنعت شامل:

 طراحی نامناسب محل کار 

عدم انطباق بین قابلیت‌های کارگر و الزامات شغلی 

وجود محیط کار و مشاغل زیان‌آور 

طراحی نامناسب سیستم انسان–ماشین 

برنامه‌های ضعیف مدیریت 

این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار، ضعف سلامتی کارگران، صدمات ناشی از کار با تجهیزات، معلولیت‌ها و در عوض کاهش بهره‌وری کارگر و کیفیت خروجی کار و افزایش هزینه می‌شود. کاربرد مـوثر ارگونومی در طراحی سیستم کاری می‌تواند تعادلی را بین ویژگی‌های کارگر و نیازهای شغلی او برقرار کند. این علم، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار، ابزار، تجهیزات، ماشین‌آلات، ایستگاه کار و سیستم‌ها در موارد مختلف صنعتی، آموزشی، ورزشی و غیره در بر می‌گیرد .هدف ارگونومی ‌آن است که در طراحی ابزار و وسایل کار و سیستم‌های فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار، نیازها و خصوصیات جسمی ‌و روحی انسان‌ها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید، به سلامت و بهداشت و راحتی انسان‌ها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد. ارگونومی ‌دارای اهدافی چـون بهبود بهره‌وری، سلامتی، ایمنی و آسایش مردم و افزایش کارآیی متقابل سیستم‌های انسان- ماشین- محیط است.

ارگونومی،‌ علمی‌ چند نظامه است که در چهار حیطه عمده، روان‌شناسی مهندسی، فیزیولوژی کار، بیومکانیک شغلی و آنتروپومتری فعالیت می‌کند.

روان‌شناسی مهندسی

شامل فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، آب و هوا و مواد شیمیایی که می‌توانند بر روی ایمنی، سلامتی و آسایش افراد تاثیر بگذارد می‌باشد. صدای زیاد، نور نامناسب، دمای بالا یا پایین، شلوغی، کمبود حریم خصوصی و ناتوانی در شخصی‌سازی محیط کار می‌تواند به تولید مشکلات روحی روانی بر کارکنان بیانجامد.

فیزیولوژی کـار 

وظیفه فیزیولوژی کار این است که میزان سختی کار را اندازه‌گیری کند و آن را با توانایی‌ها و قدرت فرد متناسب سازد. این مساله خود باعث می‌شود که تنش‌های مختلف که فرد را تهدید می‌کند کاهش یابند. تنش یا فشار روانی می‌تواند موجب اختلال در سوخت و ساز بدن (متابولیسم) شود، ضربان قلب را بالا برد، باعث افزایش فشـار خـون گـردد، سردرد بیاورد و فرد را مستعد حمله قلبی کند.

علم بیومکانیک

در علم بیومکانیک از قوانین فیزیک و مفاهیم مهندسی برای توصیف حرکت بخش‌های مختلف بدن و نیروی وارد بر آن‌ها در طی فعالیت روزانه استفاده می‌شود. فشار مداوم ناشی از ثابت بودن یک وضعیت بدن و یا حرکات تکراری آن بر روی عضلات بدن منجر به ایجاد خستگی موضعی در آن‌ها می‌شـود. به عبارتی این فشار باعث کاهش فعالیت و کارآیی عضلات خواهد شد. روش‌های بیومکانیک تعامل فیزیکی بین انسان و سیستم مکانیکی اطراف او را مورد نظر داشته و ابزار، تجهیزات و تسهیلات کار را در این رابطه مورد مطالعه قرار می‌دهند.

آنتروپومتری

آنتروپومتری عبارت است از اندازه‌گیری سیستماتیک بدن با استفاده از وسایل اندازه‌گیری، با توجه به این که در مشاغل دفتری و اداری و اصولا مشاغلی که فرد اکثر وقت کاری خود را پشت میز کار سپری می‌کند هماهنگی و همخوان بودن خصوصیات و ارتفاع میز کار و صندلی با ابعاد آنتروپومتریکی بدن فرد و بیان این مطلب که اکثر مشکلات اسکلتی عضلانی که افراد دچار آن می‌شوند به دلیل استاندارد نبودن این خصوصیت می‌باشد، حایز اهمیت است. چرا که میز کوتاه موجب خم شدن زیاد فرد به جلو و مشکل ناراحتی در کمر، گردن و شانه‌ها می‌گردد و همچنین میز بلند مسبب ایجاد درد در قسمت آرنج، کتف و گردن می‌باشد و به همین ترتیب متناسب نبودن اندازه صندلی و مشخصات پشتی صندلی و سطح نشیمنگاه بدن فرد و میز کار وی می‌تواند علت اصلی مشکلات اسکلتی عضلانی در مشاغلی یا این ماهیت باشد.